Daniel Dennett o nauce i wolnej woli

Ta kwestia może budzić kontrowersje nie bez powodu: istnieją dowody wskazujące na to, że ludzie zwykle kojarzą wiarę w wolną wolę z możliwością wpływania na swoje życie. Filozof Daniel Dennett, autor Elbow Room i zwolennik deterministycznej wolnej woli, uważa, że naukowcy ryzykują popełnienie poważnego błędu. Mówi on, że istnieją rodzaje wolnej woli, które są niezgodne ze współczesną nauką, ale twierdzi, że te rodzaje wolnej woli nie są warte pożądania. Inne rodzaje „wolnej woli” są kluczowe dla ludzkiego poczucia odpowiedzialności i celu (patrz także „wiara w wolną wolę”), a wiele z tych rodzajów jest faktycznie zgodnych ze współczesną nauką.

Inne badania opisane poniżej dopiero zaczynają rzucać światło na rolę, jaką świadomość odgrywa w działaniach i jest zbyt wcześnie, by wyciągać bardzo mocne wnioski na temat pewnych rodzajów „wolnej woli”. Warto zauważyć, że takie eksperymenty jak dotąd dotyczyły jedynie decyzji wolnej woli podejmowanych w krótkich przedziałach czasowych (sekundy) i mogą nie mieć bezpośredniego przełożenia na decyzje wolnej woli podejmowane („przemyślane”) przez badanego na przestrzeni wielu sekund, minut, godzin lub dłużej. Naukowcy badali też do tej pory jedynie niezwykle proste zachowania (np. poruszanie palcem). Adina Roskies wskazuje na pięć obszarów badań neuronaukowych: 1) inicjacja działania, 2) intencja, 3) decyzja, 4) hamowanie i kontrola, 5) fenomenologia agencji; i w odniesieniu do każdego z tych obszarów Roskies stwierdza, że nauka może rozwijać nasze rozumienie wolicjonalności czy „woli”, ale nie oferuje jeszcze nic dla rozwoju „wolnej” części dyskusji o „wolnej woli”.

Pozostaje jeszcze kwestia wpływu takich interpretacji na zachowanie ludzi. W 2008 r. psychologowie Kathleen Vohs i Jonathan Schooler opublikowali badanie dotyczące tego, jak zachowują się ludzie, gdy nakłania się ich do myślenia, że determinizm jest prawdziwy. Poprosili oni swoich badanych o przeczytanie jednego z dwóch fragmentów: jednego sugerującego, że zachowanie sprowadza się do czynników środowiskowych lub genetycznych, na które nie ma się wpływu; drugiego neutralnego na temat tego, co wpływa na zachowanie. Następnie uczestnicy wykonywali kilka zadań matematycznych na komputerze. Jednak tuż przed rozpoczęciem testu poinformowano ich, że z powodu usterki w komputerze czasami przypadkowo wyświetlał on odpowiedź; jeśli tak się stało, mieli ją kliknąć bez patrzenia. Ci, którzy przeczytali deterministyczny komunikat, byli bardziej skłonni do oszukiwania na teście. „Być może, zaprzeczanie wolnej woli po prostu dostarcza ostatecznej wymówki, by zachowywać się tak, jak się lubi” – sugerowali Vohs i Schooler. Jednak, choć początkowe badania sugerowały, że wiara w wolną wolę wiąże się z bardziej moralnie godnym pochwały zachowaniem, niektóre ostatnie badania donoszą o sprzecznych ustaleniach.

Godne uwagi eksperymenty

Eksperyment Libeta

Pionierski eksperyment w tej dziedzinie został przeprowadzony przez Benjamina Libeta w latach osiemdziesiątych, w którym poprosił każdego uczestnika o wybranie losowego momentu, aby przelecieć nadgarstkiem, podczas gdy on mierzył związaną z tym aktywność w ich mózgu (w szczególności nagromadzenie sygnału elektrycznego zwanego Bereitschaftspotential (BP), który został odkryty przez Kornhubera i Deecke w 1965 roku). Chociaż dobrze wiadomo było, że „potencjał gotowości” (Bereitschaftspotential) poprzedzał działanie fizyczne, Libet pytał, jak odpowiada on odczuwanej intencji ruchu. Aby określić, kiedy badani odczuwali intencję ruchu, prosił ich o obserwowanie drugiej wskazówki zegara i zgłaszanie jej pozycji, kiedy czuli, że odczuwali świadomą wolę ruchu.